Inwentaryzacja

Jednym z głównych celów projektu pn. "Odkrywamy tajemnice Wzgórza Lukasów" była szczegółowa inwentaryzacja wzgórza. Jej wykonanie pozwoliło utrwalić stan obecny oraz układ wzgórza wraz z istniejącymi na nim obiektami i występującym starodrzewem. Za to zadanie był odpowiedzialny jeden z wolontariuszy: Leonard Piórecki. Wspomagał go Paweł Piórecki.

Poniżej efekty ich pracy:

Opis stanu istniejącego zagospodarowania wzgórza:

Na południowym skraju doliny rzeki Bierawki w centrum wsi Bełk, w pobliżu zabytkowego drewnianego kościoła pw. św. Marii Magdaleny, przy ul. Kościelnej i Wolności wznosi się cenny obiekt kulturowo-przyrodniczy, zwany „Wzgórzem Lukasów”. Nazwa pochodzi od nazwiska rodu dawnych właścicieli wsi. Wzgórze posiada charakter średniowiecznego gródka rycerskiego ukształtowanego w formie kopca. Na jego szczycie rozpoczęto w 1859 r. budowę kaplicy. Zakończono rok później, o czym świadczą inicjały wraz z datą (A. G. 1860) wyryte na jednym z kamieni na wschodniej ścianie. Jego budowniczym był mistrz murarski Carl Wenzlik, który wykonał ją na zlecenie ówczesnego właściciela Bełku – Antona Gemandera. Teren wzgórza porośnięty jest starodrzewem, którego część pochodzi z czasów fundacji kaplicy. Wzgórze stanowi własność parafii pw. św. Jana Sarkandra w Bełku (działka nr 293). Obrzeże wzgórza w części południowej i wschodniej leży w granicach dróg administrowanych przez gminny i powiatowy samorząd (działki 1945/275, 1962/275, 947/394).

Całość terenu wzgórza u podstawy posiada kształt wieloboczny, prawie kolisty o promieniu około 15-20 m o powierzchni około 1000 m². Jego wierzchołek wznosi się ponad poziom doliny rzeki na wysokość od 7,0 do 8,0 m. Spadki skarp kopca wynoszą około 40 do 50 stopni w części północnej. Szczyt wzgórza jest płasko ścięty, w kształcie zbliżonym do czworoboku o wymiarach 15,0 x 15,0 m i powierzchni około 200 m². Kaplicę z kryptą grobową usytuowano na północnej krawędzi szczytu. Zachowany starodrzew to głównie lipy drobnolistne w części zachodniej i północnej wzgórza, kilka okazów dębów szypułkowych od strony południowej, w tym 2 robinie akacjowe, oraz stosunkowo młodsze 3 robinie akacjowe od strony wschodniej. Na stosunkowo małym wzgórzu o stromych brzegach starodrzew posiada trudne warunki gruntowe i wymaga pielęgnacji. W tym celu w lutym 2020 r. wykonano opinię dendrologiczną z oceną stanu fitosanitarnego drzew, którą wykorzystano do niniejszego opracowania. U podnóża oskarpowania kopca istnieje ogrodzenie. Od południa jest to odcinek masywnego kamiennego muru oporowego o szerokości 0,7 m i wysokości około 1 m. Ogrodzenie od wschodu jest betonowe z odlewanymi słupkami i umocowanymi do nich elementami stylizowanych metalowych przęseł. W północno-wschodnim narożniku wzgórza znajduje się brama wjazdowa. Ogrodzenie to może pochodzić z czasów fundacji kaplicy. Od zachodu i północy z ogrodzenia pozostały się jedynie pojedyncze prefabrykowane słupki betonowe. Od bramy od wschodu do krypty prowadzi droga dojazdowa o szerokości około 3,0 m. Od niej dalej na szczyt wzgórza prowadzi ścieżka o szerokości 1,3 m. Ścieżka jest umocniona po bokach elementami betonowych krawędzi. Od strony ul. Kościelnej od krawędzi muru oporowego na szczyt wzgórza prowadzą strome drewniane schody terenowe. Wzgórze wraz z kaplicą tworzą ciekawy punkt turystyczno-krajobrazowy.

Inwentaryzację obiektu na potrzeby projektu wykonano w sierpniu i wrześniu 2020 r. Do opracowania wykorzystano dostępne materiały źródłowe, geodezyjne, archiwalne i inne.

Opis kaplicy i krypty grobowej

Budynek jest najokazalszym na terenie gminy przykładem kaplicy typu domkowego. Kaplica została wzniesiona w stylu neogotyckim. Obiekt posiada rzut prostokątny o wymiarach zewnętrznych 4,60 x 6,20 m. Murowany jest w części nadziemnej z piaskowca i z cegły od strony wewnętrznej. Ściany kaplicy posiadają grubość 62 i 65 cm, a ściany krypty grobowej około 80 cm.

Okazały portal wejściowy do kaplicy wykonany z piaskowca i stanowi ciekawy przykład sztuki kamieniarskiej i kowalstwa. Wnętrze oświetlają dwa okna, ostrołukowe okno w portalu i rozeta w ścianie północnej. Strop nad kaplicą jest dwuprzęsłowy krzyżowo-żebrowy rozdzielony ostrołukiem. Strop wykonany jest z cegły.

Żebra stropu spoczywają na przyściennych okrągłych narożnych filarach w kształcie kolumienek. W szczycie stropu żebra połączone są okrągłym zwornikiem. Wysokość wnętrza kaplicy wynosi 4,0 m w szczycie i 3,9 m przy szczycie ścian bocznych. Elementy kolumn z motywami roślinnymi, żebra i łuk międzyprzęsłowy wykończone są w technice sztukaterii. W latach 50-tych XX w. ściany kaplicy w górnej części pokryto malowidłami o tematyce związanej z posługą kapłańską i męczeńską śmiercią św. Jana Nepomucena. Dolne partie ścian bocznych na poziomie kolumn pomalowano z użyciem elementów roślinnych i geometrycznych. Ściany szczytowe zachowały fragmenty malowideł postaci aniołów. Ogólnie należy stwierdzić, że stan techniczny malatury ścian jest bardzo zły. Posadzka wyłożona jest płytkami ceramicznymi z elementami dekoracji. Dach kaplicy jest dwuspadowy o konstrukcji drewnianej pokryty dachówką ceramiczną. Około 10 lat temu dach był remontowany i od tego czasu zatrzymana została destrukcja wewnętrzna kaplicy.

Elewacje kaplicy wykonano w większości z ciosów piaskowca z elementami kamieniarskimi w portalu, gzymsach i wieżyczce szczytowej. Do wystroju elewacji oprócz elementów kamieniarskich użyto również w ciekawy sposób detali z cegły i dachówki.

Krypta grobowa pod kaplicą nakryta jest stropem kolebkowym o łuku od wysokości 2,0 m przy ścianach bocznych do 2,5 m w szczycie. Wewnątrz krypta jest tynkowana i pobielana. W metalowych drzwiach krypty umieszczono okrągłe otwory wentylacyjne. Ściany krypty wewnątrz nie wykazują zawilgocenia. Krypta jest zamknięta podwójnie w ścianie północnej drzwiami metalowymi i kratą rozpiętą pomiędzy dwoma murami oporowymi z łamanego piaskowca.

Nad wejściem do krypty umieszczono taras ułożony z płyt piaskowca spoczywających na belkach stalowych rozpiętych na murach oporowych. Te zewnętrzne części obiektu znajdują się w złym stanie technicznym z wyraźnymi rysami rozwarstwień i deformacji elementów.

Uwagi poinwentaryzacyjne i wnioski

„Wzgórze Lukasów” jest przykładem zachowanego XIX-wiecznego założenia kulturowo-przyrodniczego, którego początki mogą sięgać okresu wczesnego średniowiecza. Obiekt i jego sąsiedztwo wymaga badań archeologicznych. Starodrzew porastający wzgórze podlega pielęgnacji. Należy jednak unikać działań mogących powodować wydrzewienie i wysuszenie podłoża. Na rysunku inwentaryzacji stanu zagospodarowania wzgórza naniesiono usytuowanie niektórych wymarłych i usuniętych pni. Niektóre z nich świadczą o ich pomnikowym charakterze. Podmokłe tereny doliny rzeki Bierawki od północy i zachodu wzgórza zachowały się w stanie dość naturalnym. Pełniły niegdyś charakter obronny i należy je chronić przed deformacją i zmianą użytkowania.

Z odszukanych w archiwach materiałów udało się dotrzeć do pierwotnego projektu architektonicznego kaplicy i krypty z czasów budowy. Są to częściowo rysunki i opis w ówczesnym czasopiśmie dla rzemiosła budowlanego – wydawnictwa Gustava Haarmanna z rocznika 1866. Według danych z opisu wzgórze było wtedy porośnięte świerkami i olchami. Budynek wykonano generalnie wg projektu. Jednak w trakcie w realizacji dokonano zmian w obrębie kaplicy. Zmieniono konstrukcję stropu nad kaplicą z planowanej konstrukcji kolebkowej na konstrukcję krzyżowo-żebrową. Zmiana ta wpłynęła korzystnie na poprawę estetyki wnętrza neogotyckiej kaplicy. Realizacja obiektu dobrze świadczy o jakości ówczesnego warsztatu rzemieślniczo-budowlanego.

Kaplica na wzgórzu po remoncie dachu jest generalnie w dobrym stanie technicznym. Należy jednak na niej zamontować krzyż, który spadł ze szczytu, a zachował się na probostwie, i uzupełnić kilka dachówek w miejscu jego upadku na połaci dachu od strony wschodniej. Kaplicę należy odkurzyć i odczyścić w niej posadzkę wykonaną z płytek ceramicznych.

W ramach ewentualnych przyszłych prac konserwatorskich we wnętrzu kaplicy potrzeba wyremontować tynki i uszkodzone elementy sztukatorskie oraz podjąć decyzję, co do dalszego wystroju kolorystyki ścian i detali. Krypta grobowa wg oględzin zawiera siedem trumien. Na ścianie frontowej znajduje się krzyż. Krypta zamknięta jest metalowymi wrotami ze śladami korozji. Ogólnie stan krypty nie wskazuje na większe dokonanie w przeszłości dewastacji. Ewentualne prace i działania w zakresie krypty wymagają jednak odrębnych ustaleń.

Pilnie należałoby dążyć do zabezpieczenia zewnętrznych murów oporowych i tarasu nad wejściem do krypty przed postępującym osiadaniem konstrukcji. Przed tym należy wykonać ekspertyzę techniczną z zaleceniami.

 

Strona poświęcona Wzgórzu Lukasów powstała w ramach projektu "Odkrywamy tajemnice Wzgórza Lukasów" realizowanego przez Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Wsi Bełk.

Dofinansowano w ramach programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa - Wspólnie dla dziedzictwa oraz z budżetu Gminy i Miasta Czerwionka-Leszczyny.

Honorowy patronat nad projektem objął Burmistrz Gminy i Miasta Czerwionka-Leszczyny.