I. Badania powierzchniowe
W tym samym roku, tj. w 2014, przeprowadzono badania powierzchniowe na obszarze 101-44 AZP (Archeologiczne Zdjęcia Polski) w ramach zadania pn. "Rozpoznanie i inwentaryzacja dziedzictwa archeologicznego Płaskowyżu Rybnickiego". Wykonano je na zlecenie Stowarzyszenia Archeologów Terenowych "Stater" i było współfinansowane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego za pośrednictwem Narodowego Instytutu Dziedzictwa (priorytet 5). Powodem prowadzenia badań był zamiar kompleksowego rozpoznania zasobów archeologicznych północnej części Płaskowyżu Rybnickiego i jednocześnie wypełnienie lokalnej luki w badaniach Archeologicznego Zdjęcia Polski. Główną metodą zastosowaną podczas badań była prospekcja powierzchniowa.
Wyniki badań dla stanowiska nr 5 ("Wzgórze Lukasów"):
Najciekawszym niewątpliwie stanowiskiem średniowiecznym jest gródek stożkowaty zlokalizowany w miejscowości Bełk. Jego istnienie odnotował już J. Żurowski, ale z bliżej nie wyjaśnionych powodów zabytek ten nie zwrócił większej uwagi archeologów i praktycznie nie istnieje w literaturze specjalistycznej i to pomimo, że znane są archiwalne odkrycia z nim związane. Jest to jedyny tego typu zabytek w pow. rybnickim i pow. m. Rybnik, a na terenie całego woj. śląskiego znajduje się nie więcej niż 30 tego rodzajów obiektów, co jednoznacznie dowodzi, jak cenne i rzadkie są to zabytki archeologiczne.
Geneza gródków stożkowatych wiąże się z Europą Zachodnią, gdzie tego typy obiekty rozpowszechniły się w poł. IX w., a jak uważają niektórzy najstarsze mogą pochodzić nawet z VIII w. We Francji tego rodzaju założenia obronne określa się jako motte, natomiast w Niemczech używa się terminu Wasserburge.
W Polsce gródki stożkowate datowane są z reguły na XIII-XIV w., ale pojedyncze obiekty funkcjonowały aż do XVIII w. (!). Założenia te łączone są z rezydencjami rycerskimi, a ich właściciele byli posiadaczami kilku wiosek i piastowali pomniejsze, ale ważne urzędy ziemskie. Warto dodać, że na Śląsku lokalizacja poszczególnych gródków stożkowych w dużym stopniu związana jest z przebiegiem granic poszczególnych księstw.
Gródki stożkowe należą do jednych z najprostszych form założeń obronnych, czego obiekt w Bełku jest dobrym przykładem. Gródek ten ma kształt płasko ściętego stożka, dosyć typowy dla tego typu obiektów. W planie kopiec jest owalny, ma wymiary ok 35 na 39 m i zajmuje powierzchnię ok. 10-11 arów. Jest to bez wątpienia sztuczny nasyp, o stromych zboczach, usypany przez człowieka z ziemi wydobytej z otaczającej go szerokiej fosy, która obecnie nie jest już zbyt dobrze czytelna w terenie i na zobrazowaniu LiDAR. W oparciu o analogie można zakładać, że na szczycie kopca znajdowała się masywna, budowana na zrąb, drewniana wieża, która pełniła charakter mieszkalno-obronny. Niestety na szczycie bełkowskiego gródka znajduje się neogotycka kaplica z XIX w., której podziemna część, skrywająca pochówki członków rodziny Lukas, narusza głęboko nasyp kopca i niechybnie zniszczyła archeologiczne struktury i nawarstwienia kulturowe. Na obecnym etapie trudno stwierdzić, czy założenie obronne posiadało jakieś dodatkowe umocnienia, ale uważa się, że tego rodzaju obiekty posiadały jeszcze palisadę otaczającą wierzchołek kopca, a dodatkowo mogły być też wzmacniane jego zbocza. Należy zaznaczyć, że topografia terenu dobrze odpowiada lokalizacji innych tego typu założeń obronnych. Grodki, także na Śląsku, często wznoszono nad ciekami rzecznymi i na terenach podmokłych (stąd niemiecka nazwa Wasserburge). Taką lokalizację posiada gródek w Bełku, który leży na lewym, południowym brzegu rzeki Bierawki, która jest prawym dopływem Odry. Północno-zachodnie przedpole reliktów gródka do dzisiaj jest obszarem podmokłym i porośniętym szuwarami, a ponadto przeciętym przez bezimienny ciek, który obecnie jest skanalizowany. Lokalizacja obiektu w terenie utrudniającym dostęp podnosiła jego walory obronne.
Źródło: M. Przybyła, M. Bugaj, Sprawozdanie z badań powierzchniowych obszaru 101-44 AZP, 2014, s. 1, 6, 11-14.
Materiał udostępniony przez Muzeum Górnośląskie w Bytomiu (Archiwum Działu Archeologii).
II. Badania magnetyczne i elektrooporowe
W 2014 r. przeprowadzono archeologiczne badania magnetyczne i elektrooporowe w ramach zadania pn. "Rozpoznanie i inwentaryzacja dziedzictwa archeologicznego Płaskowyżu Rybnickiego".
Badania magnetyczne zrealizowano na 6 stanowiskach, zaś badania elektrooporowe na 2 stanowiskach. Metoda magnetyczna polega na pomiarze zmian natężenia całkowitego naturalnego pola magnetycznego Ziemi w celu wydzielenia anomalii w rozkładzie pola magnetycznego. Badania geomagnetyczne umożliwiają wykrycie obiektów, które wykazują się podatnością magnetyczną (głównie obiekty o zasypiskach ziemnych jak rowy, ziemianki i jamy, ale także konstrukcje murowane, jeśli wykonano je z materiału charakteryzującego się odpowiednią podatnością magnetyczną). Metoda elektrooporowa opiera się na pomiarze oporu elektrycznego (mierzonego w omach Ω), który wylicza się za pomocą prawa Ohma, mierząc stosunek napięcia, do natężenia. Pomiary elektrooporowe pozwalają zmierzyć oporność pozorną gruntu we wszystkich warstwach, zalegających do głębokości równej teoretycznemu maksymalnemu zasięgowi penetracji prądu. Metoda ta jest stosowana najczęściej do badania reliktów architektury murowanej.
Wśród badanych lokalizacji znalazło się "Wzgórze Lukasów" (stanowisko nr 5).
Poniżej wyciąg ze sprawozdania z przeprowadzonych badań na stanowisku nr 5:
Przedmiotowe stanowisko należy uznać prawdopodobnie za gródek stożkowaty. Dostarczyło ono liczne znaleziska ceramiki późnośredniowiecznej. Kopiec (niewątpliwie sztucznie wzniesiony) znajduje się na terenie terasy zalewowej Bierawki. Od strony północnej północno-zachodnie otoczony jest mokradłami. Od zachodu bezpośrednio do kopca przylega nasyp drogi asfaltowej. Na szczycie znajduje się XIX-wieczna kaplica cmentarna, pod którą umieszczono kryptę grobową rodu Lukasów. Wejście do niej znajduje się w dolnej części północnego stoku kopca. Szczyt kopca i część jego stoków pokrywają utwardzane ścieżki. Od strony południowej kopiec obwiedziony jest murem oporowym. Na stanowisku tym założono 4 poligony badawcze. Dwa (nr 1 i 2) na terenie na południe od kopca, pomiędzy murem oporowym i drogą asfaltową. Dwa kolejne (nr 3 i 4) umieszczono na szczycie kopca.
Na poligonach 3 i 4 można wskazać strefę podwyższonej oporności obejmującą strefę przykrawędną i górne partie stoków kopca. Być może, strefa ta, jest pozostałością pierwotnego, nie przekształconego nasypu gródka. Natomiast znaczne obniżenie oporności w centralnej części plateau na jego szczycie może mieć związek z budową kaplicy. Nie można wykluczyć, że strefa niskiej oporności odpowiada zasięgowi istniejącej potencjalnie na kopcu wieży drewnianej, zagłębionej w jego nasypie.
Na poligonach 1 i 2 widoczna jest łukowata anomalia podwyższonej oporności związana z istniejącą drogą asfaltową. Przecina ona liniową anomalię podwyższonej oporności w kształcie litery L. Na poligonie 2 w jej obrębie znajduje się niewielka, trójkątna anomalia o znacznie wyższych wartościach. Omawiana anomalia wywołana może być reliktem murowanej (?) budowli istniejącej w tym miejscu. Jej ewentualny związek z grodziskiem stożkowatym pozostaje niewyjaśniony.
Źródło: M. Przybyła, Sprawozdanie z archeologicznych badań magnetycznych i elektrooporowych przeprowadzonych w ramach zadania "Rozpoznanie i inwentaryzacja dziedzictwa archeologicznego Płaskowyżu Rybnickiego", Kraków 2014, s. 1-3, 32-36.
Materiał udostępniony przez Muzeum Górnośląskie w Bytomiu (Archiwum Działu Archeologii).
III. Archiwalne odkrycia
Znaleziska ceramiki średniowiecznej wspominane są w notatkach pochodzących z archiwum niemieckiego Górnośląskiego Muzeum Krajowego (Oberschlesisches Landesmuseum, notatka 42:27), które znajdują się w archiwum Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu.
Poniżej fragmenty ceramiki znalezione na "Wzgórzu Lukasów":
Zdjęcia udostępnione przez Muzeum Górnośląskie w Bytomiu (Beata Badura).
Strona poświęcona Wzgórzu Lukasów powstała w ramach projektu "Odkrywamy tajemnice Wzgórza Lukasów" realizowanego przez Stowarzyszenie Na Rzecz Rozwoju Wsi Bełk.
Dofinansowano w ramach programu Narodowego Instytutu Dziedzictwa - Wspólnie dla dziedzictwa oraz z budżetu Gminy i Miasta Czerwionka-Leszczyny.
Honorowy patronat nad projektem objął Burmistrz Gminy i Miasta Czerwionka-Leszczyny.
