Każdy symbol jest (...) bez znaczenia, póki ktoś go poprawnie nie odczyta1
Arthur GoldenŻyjemy w świecie symboli, a świat symboli żyje w nas2
Jean Chevalier
Kilka słów wstępu...
Symbol (z greckiego σύμβολον) to element świata przedstawionego, posiadający jedno znaczenie dosłowne i nieskończoną ilość znaczeń ukrytych, znak zastępujący lub reprezentujący pewne głębiej ukryte treści pojęciowe (etyczne, religijne, ideologiczne, itp.) lub, rzadziej, przedmioty czy osoby3.
We wstępie do Słownika symboli Władysław Kopaliński pisze: "...wszystko, co symboliczne ma skłonność do wielowartościowości, do stałości i zmienności, do wyrażania dobra i zła, życia i śmierci, rozkwitu i więdnięcia, wznoszenia się i opadania, jest zarazem ezoteryczne i egzoteryczne, zasłania i odsłania. Właściwością symbolu jest niedookreślenie, mglistość; jest często płynny, migotliwy, pełen sprzeczności, nieraz dostępny tylko wtajemniczonym"4.
Na cmentarzu żywi stają wobec zmarłych, a przenikająca z nagrobków symbolika przypomina, że jesteśmy tylko cieniem i prochem - "pulvis et umbra sumus" jak pisał Horacy (Ody IV, vii, 16).
Symbolika cmentarna - przykłady
Cmentarze to nie tylko zapis historii, lecz również obraz wieloznacznej nieraz symboliki. Uzupełnieniem inskrypcji nagrobnych są symbole, które możemy podzielić na pięć grup5:
I. Symbole, atrybuty i personifikacje śmierci
Na grobie Johanna Menzel (nagrobek nr 20), w dolnej części płyty umieszczona jest płaskorzeźbiona urna okryta kirem. Urna stoi na kamiennej podstawie ozdobionej główkami kwiatów. Na urnie znajduje się ćma, a podstawę naczynia oplata wąż.
Płaskorzeźba na nagrobku Johanna Menzel
Urna to nawiązanie do czasów antycznych, kiedy spopielano zwłoki, i symbol ludzkiej nicości i marności doczesnej powłoki człowieka, po której zostanie tylko proch. Kiry to czarne suknie żałobne i występuje jako tkanina udrapowania na przedmiotach. Symbolizuje zasłonę oddzielającą życie i śmierć. Ćmy często kojarzono ze śmiercią, a motyw motyla to symbol przemijania. Ćma to nocny motyl będący symbolem przekształcania się życia w nową formę i jakość. Ćma odzwierciedla ludzką duszę, która uwolniona od trosk ziemskiego padołu wzlatuje ku niebu, gdzie czeka ją nowy początek - wieczne życie. Wąż jest symbolem nieśmiertelności, rozpoczęcia nowego życia. Kwiaty symbolizują przemijanie, nadzieję na zmartwychwstanie, odrodzenie się, zwycięstwo nad śmiercią.
II. Symbole wyobrażające oczekiwanie na zmartwychwstanie oraz nieśmiertelność
Na cmentarzach przykościelnych krzyż był podstawowym symbolem. W XIX wieku na nekropoliach chrześcijańskich trudno było spotkać monument bez krzyża. Z powszechnie używanych symboli na cmentarzach, w tym na bełkowskim, jest właśnie krzyż. Krzyż jest znakiem zwycięstwa i zbawienia. Przypomina, że Chrystus zatriumfował nad złem i szatanem. Krzyż to symbol męki i śmierci Chrystusa, ukrzyżowania, ofiarę Jezusa Chrystusa, chrześcijaństwa i wiecznej pamięci. Na bełkowskim cmentarzu przeważają kamienne krzyże o formach neogotyckich. Występują również granitowe, marmurowe oraz żeliwne. Ramiona krzyży są często zakończone trójlistnie. Motyw trójliścia to element dekoracyjny częsty w sztuce gotyckiej. Krzyż łaciński to podstawowa forma krzyża chrześcijańskiego. Ma ramiona różnej długości, jego belki są złożone ze sobą w 2/3 wysokości belki pionowej. Jest symbolem prawd wiary. Belka pionowa symbolizuje połączenie nieba z ziemią.
.jpg)
Krzyż żeliwny na nagrobku Josepha Martin
Na nagrobku Heleny Spendel z domu Szymura i Josepfa Spendel (nagrobek nr 36) widnieje krzyż, kotwica i serce gorejące. Kotwica - chrześcijański symbol nadziei i wierności, zmartwychwstania i nieśmiertelności, zaufania Bogu, zakotwiczenia łodzi życia w porcie wieczności. Papież Franciszek w czasie Audiencji Generalnej w dniu 26 kwietnia 2017 r. mówił: "Nieprzypadkowo wśród chrześcijańskich symboli nadziei jest jeden, który bardzo mi się podoba: kotwica. (...) Nasza wiara jest kotwicą w niebie. Nasze życie jest zakotwiczone w niebie. Co powinniśmy robić? Trzymać się mocno liny: jest tam zawsze. I idźmy naprzód, bo jesteśmy pewni, że nasze życie ma niejako kotwicę zarzuconą w niebie, na brzegu, do którego dotrzemy"6. Krzyż to symbol zbawienia i wiary w zmartwychwstanie, a także poddanie się woli Boga. Jest symbolem wyznania zmarłego. Serce zwieńczone płomieniem wyraża żarliwą miłość i jest również jednym z atrybutów religii, wiary oraz miłości Bożej i bliźniego. Serce gorejące odnosiło się do cech osoby zmarłej wyrażonych w ten symboliczny sposób. Krzyż, kotwica i serce gorejące symbolizują trzy cnoty Boskie: Wiara, Nadzieja, Miłość. Wymienia je św. Paweł w 1 Liście do Koryntian: "Tak więc trwają wiara, nadzieja, miłość - te trzy: z nich zaś największa jest miłość" (1 Kor 13, 13).
Krzyż, kotwica i serce gorejące na nagrobku Heleny i Josepfa Spendel
Na wielu nagrobkach znajdują się także:
- gałązki bluszczu - symbolizują między innymi wieczność i nieśmiertelność duszy żyjącej po śmierci, gdyż bluszcz jest tzw. rośliną wiecznie zieloną i odporną na zmienne warunki atmosferyczne (np. nagrobek Auguste Spendel, Wilhelma Spendel, Anny Ziesche),
Nagrobek Auguste Spendel (w prawym górnym rogu widoczne gałązki bluszczu)
- liście ostrokrzewu - symbolizują nieśmiertelność, gdyż roślina ta zaliczana jest do tzw. roślin wiecznie zielonych, podobnie jak bukszpan oraz bluszcz.
Nagrobek Cathariny Sofie i Josefa Anton Benedict Franz Janus (z widocznymi w rogach liśćmi ostrokrzewu)
III. Symbole wskazujące nietrwałość i przemijanie doczesnego żywota
Nagrobki w formie kolumny często występowały w kulturze sepulkralnej, gdyż niosły ze sobą pewne przesłanie. Uznawano je jako pomniki chwały lub cnót konkretnej osoby. Natomiast złamana kolumna wyraża przerwane ludzkie życie, czy też w ogóle jego przemijanie. Na bełkowskim cmentarzu zachowała się jedna złamana kolumna, która jest jednocześnie grobem symbolicznym (cenotaf) będącym formą upamiętnienia osoby pochowanej w innym miejscu. Została ona ufundowana przez Richarda Holtze, jednego z założycieli Miasta Katowice, ku czci swego ojca, Fryderyka Holtze. Na kolumnie umieszczono płaskorzeźbę w postaci owalnego wieńca z liści laurowych przewiązanych wstęgą w części dolnej, z rozetką w części górnej. W środku wieńca napis: "Eine stille Tröhne ist mehr als Spruch und Melodie" - Cicha łza to coś więcej niż wiersz i melodia.
Nagrobek symboliczny (cenotaf) ufundowany ku czci Fryderyka Holtze
Z uwagi na fakt, iż Richard Holtze należał do loży wolnomularskiej (Loge zum Licht im Osten zu Kattowitz), uważano tę złamaną kolumnę jako symbol masoński, który oznaczał upadek człowieka7. Ciekawą historię o tej kolumnie przedstawił ks. Rudolf Kiera (proboszcz w Bełku w latach 1970-1991): "To jest znak pogański i nawet proces w tej sprawie się odbywał. Syn Holtzego przegrał i musiał nagrobek usunąć. Pod płot to ktoś rzucił. Znalazłem ten pomnik i dokumenty z procesu, a że obowiązuje nas wszystkich ekumenizm, ustawiłem złamany posąg właśnie w tym miejscu"8.
Natomiast na nagrobku Carla Wenzel wykonanego w formie prostokątnej płyty nagrobnej (nagrobek nr 18), w dolnej jego części, widnieje płaskorzeźbiony owal z wizerunkiem trzech symbolicznych roślin: trawy (symbol przemijania), złamany kwiat - róży? (symbol przerwanego nagle życia) oraz bukszpan (jako roślina wiecznie zielona symbolizuje nieśmiertelność i życie wieczne).
Symboliczne rośliny na nagrobku Carla Wenzel
Trawa jako symbol przemijania wskazana jest w Księdze Izajasza (Iz 40, 6-8): "Wszelkie ciało to jakby trwa, a cały wdzięk jego jest niby kwiat polny. Trwa usycha, więdnie kwiat, gdy na nie wiatr Pana powieje...". Natomiast kwiaty ze względu na swoją nietrwałość są same w sobie symbolem przemijalności oraz ulotności życia i czasu - "Uwijmy sobie wieniec z róż, zanim zwiędną" (Mdr 2, 8). Złamana róża oznacza tragiczną, zwłaszcza w młodym wieku, śmierć, jest metaforą nietrwałości, kruchości ludzkiego życia.
Złamany kwiat, najprawdopodobniej róży, przedstawia również nagrobek Sophi Zipper wykonanego w formie prostokątnej płyty nagrobnej (nagrobek nr 19). Wyrasta on ze skrawka ziemi porośniętego trawą.
Złamany kwiat (róża?) na nagrobku Sophi Zipper
IV. Symbole będące uosobieniem żałoby
Na grobie Juliana Theodora Müller (nagrobek nr 40), w dolnej części płyty umieszczona jest urna, która po obu stronach udrapowana jest żałobnym kirem. Kir to czarna tkanina (sukno) będąca, ze względu na kolor, znakiem żałoby. W sztuce nagrobnej pełni funkcję zasłony, oddzielającej żywych od zmarłych.
Żałobny kir udrapowany po obu stronach urny na nagrobku Juliana Theodora Müller
Motyw kiru obecny jest również na płycie nagrobnej Johanna Menzel (nagrobek nr 20).
V. Atrybuty i symbole związane z osobą zmarłego
Na nagrobku Magdaleny i Gottlieba Stein wykonanym w formie prostokątnej płyty nagrobnej widnieje godło górnicze - kupla, czyli młotki górnicze (najważniejszy symbol górniczy). Są to dwa narzędzia - żelazko oraz perlik. Żelazko to rodzaj klina, który z jednej strony zakończony jest spiczaście, a z drugiej płasko, aby móc uderzać w nie młotkiem. Natomiast perlik (po naszymu pyrlik) to rodzaj młotka, który używano do pobijania żelazka. Narzędzia są ze sobą skrzyżowane. Z przekazów źródłowych wiemy, iż Gottlieb Stein był sztygarem (niem. Steiger) na kopalni Antongrube.
Kuple na nagrobku Magdaleny i Gottlieba Stein
Odczytanie i interpretacja symboli - Ewa Caban
Oprac. Tadeusz Otremba oraz Michał Stokłosa
1
2 W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s. 7.
3 Kultura śmierci, kultura umierania, t. III, pod. red. A. Guzowski, E. Krajewskiej-Kułak, G. Bejda, Białystok 2016, s. 187.
4 W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s. 7.
5 K. Grodziska-Ożóg, Cmentarz Rakowicki w Krakowie, Kraków 1987, s. 53.
6 http://www.vatican.va/content/francesco/pl/audiences/2017/documents/papa-francesco_20170426_udienza-generale.html (dostęp 24.03.2020).
7 T. Cegielski, Wolnomularstwo: sekrety i symbole masonów, ich historia i znaczenie, Warszawa 2007, s. 14, 41.
8 M. Mierzwiak, Walka dobra ze złem, czyli Bełk dawniej i dzisiaj (w:) Z tej ziemi. Śląski kalendarz katolicki na rok 1989, Katowice 1989, s. 166.
